MỤC LỤC
FullTrip.vn – May mắn và bất hạnh bằng một cách nào đó luôn song hành cùng nhau. Nhìn vào chi Người (Homo) là rõ! Bất hạnh rành rành ra đấy: cả chi hơn chục giống loài; loài sau so với loài trước càng xuất sắc, ưu việt hơn; vậy mà gần như đều nối gót nhau tuyệt chủng. Còn may là gần như thôi chứ chưa phải là tuyệt đối, cuối đường hầm vẫn lấp lánh ánh sáng tỏa ra từ hào quang của giống loài duy nhất trong chi Homo còn tồn tại. Vâng, cái tên FullTrip nhắc đi nhắc lại trong nhiều video trước đó về Lịch sử Tiến hóa của Loài người chắc hẳn bạn đã quá quen rồi, chính là giống loài Homo sapiens – tổ tiên trực hệ không thể gần hơn của người hiện đại chúng ta. Cùng nhau mổ xẻ cách người Homo sapiens sống sót và từng bước làm chủ thế giới này nhé!
Homo sapiens xuất hiện và in dấu trên bản đồ thế giới như thế nào?
Người hiện đại sơ khai đã tiến hóa tại châu Phi cách đây khoảng 300.000 năm – thời điểm mà khí hậu trên Trái Đất đang biến đổi vô cùng khắc nghiệt. Họ có mặt ở nhiều nơi như Jebel Irhoud (Ma Rốc), Omo Kibish (Ethiopia) hay Florisbad (Nam Phi) chứ không thu hẹp quần thể ở một địa điểm cố định. Cũng may là bấy giờ, Sapiens đã thừa hưởng kha khá những bước tiến về gen và thành quả lao động vượt trội của các chủng Người trước đó, chẳng hạn như tư thế đi thẳng bằng hai chân, đôi tay khéo léo, bộ não lớn, bí quyết chế tác công cụ đá, sử dụng lửa, làm quần áo hay nghệ thuật đóng thuyền chu du biển cả… Nhờ vậy, họ nhanh chóng thích nghi để rồi đưa nhau rời châu Phi, chinh phục những miền đất mới.
Danh pháp khoa học Homo sapiens có nghĩa là người hiện đại, người tinh khôn hoặc người thông minh do bác sĩ, nhà sinh vật học người Thụy Điển Carl Linnaeus đặt vào năm 1758. Người hiện đại sơ khai được cho là chia sẻ cùng một tổ tiên Homo heidelbergensis với những “siêu nhân” Neanderthal và “người ma” Denisova. Mặc dù là loài người duy nhất còn sót lại, song ở một vài khoảng thời gian trong 300.000 năm tồn tại, họ lại không hề đơn độc mà sống cùng lúc với nhiều người anh em họ hàng xa gần khác thuộc chi Homo, chẳng hạn như: giống loài tồn tại lâu nhất tính tới thời điểm này – người đứng thẳng Homo erectus từ châu Phi di tản sang lục địa Á – Âu, người Neanderthal da sáng dáng săn chủ yếu chiếm cứ châu Âu, “người ma” bí ẩn Denisova cư trú đa phần ở châu Á, người lùn Hobbit Homo floresiensis chỉ sống trong phạm vi đảo Flores – Indonesia hay “người rồng” Homo longi ngụ tại vùng Đông Bắc Trung Quốc…
Trước đây, nhiều giả thuyết cho rằng các giống loài Homo được sắp xếp theo mô hình trực hệ trên cây tiến hóa của loài người, nghĩa là vượn người phương Nam tiến hóa thành người khéo léo Homo habilis, kế tiếp người khéo léo lại tiến hóa thành người đứng thẳng Homo erectus, rồi người đứng thẳng tiến hóa thành người Neanderthal và người Neanderthal lại tiến hóa thành chúng ta chẳng hạn. Nếu thế thì nghiễm nhiên, tại một thời điểm bất kỳ nào trong quá khứ cũng chỉ có duy nhất một loài Người trên Trái Đất. Nhưng giờ bạn thấy rồi đấy, mô hình tiến hóa trực hệ này không thể áp dụng với loài người, bởi cùng một thời điểm có thể có nhiều giống loài Homo khác cùng sinh sống. Có điều, trong khoảng hơn 10.000 năm trở lại đây, Sapiens là giống loài Homo duy nhất còn sống sót mà thôi.
Các bằng chứng khảo cổ cho thấy, người hiện đại sơ khai rời châu Phi ít nhất qua hai làn sóng thiên di, một là cách đây chừng 100.000 năm và hai là cách đây khoảng 60.000 năm. Chính xác là mốc thời gian nào thì hiện giới khoa học vẫn còn chưa ngã ngũ. Cơ mà hẳn hai dấu mốc trên chưa phải cuộc di dân đầu tiên vì năm 1978, các nhà khảo cổ đã phát hiện hộp sọ của một Sapiens sơ khai trong khu vực hang động Apidima phía Nam Hy Lạp có niên đại ít nhất 210.000 năm tuổi. Vậy nên chẳng có cớ gì khẳng định tổ tiên của chúng ta không rời châu Phi sớm hơn hai làn sóng thiên di kia cả?! Vấn đề là có thể sớm hơn nữa không thì ta lại phải chờ đợi thêm các bằng chứng khoa học khác.
Thời kỳ đầu, những Sapiens chỉ quần tụ ở các khu vực nhiệt đới. Cho tới khoảng 45.000 năm trước, họ đã hiện diện khắp châu Phi, châu Âu, châu Á, châu Đại Dương. Và cách đây 16.000 năm, những người hiện đại đầu tiên đã đặt chân đến châu Mỹ, in dấu chân của giống loài họ khắp bản đồ thế giới. Hiện dân số Sapiens sắp sửa cán mốc 8 tỷ người – một con số áp đảo thể hiện sự độc tôn của họ trong chi Người.
Homo sapiens sơ khai có gì giống – khác chúng ta và những Homo còn lại?
Người hiện đại sơ khai sở hữu khuôn mặt và lông mày nhỏ hơn, hộp sọ cao và tròn hơn, vầng trán thẳng đứng và chiếc cằm nhô rõ nét hơn những chủng người cổ khác. Về hình thể, vóc dáng có lẽ không hoàn toàn giống người hiện đại thời nay, song lại là giống nhất nếu so với những Homo còn lại.
Các mẫu hóa thạch tìm thấy ở châu Phi có niên đại khoảng 195.000 năm tuổi, Israel niên đại tầm 100.000 tuổi và Úc niên đại khoảng 12.000 năm tuổi chỉ ra rằng những đặc điểm nổi bật của Sapiens vốn không sẵn có khi mới tiến hóa tại châu Phi mà nó biến đổi theo thời gian để thích nghi với từng môi trường, hoàn cảnh sống mới sau các làn sóng thiên di.
Tổ tiên sơ khai của chúng ta có vóc dáng tương đối thấp, mảnh mai, chân tay dài khi sống ở vùng nhiệt đới nóng ẩm. Người hiện đại ở vùng ôn đới lại có vẻ ngoài săn chắc hơn. Chiều cao trung bình của nam giới trưởng thành là 1,75m, còn của nữ giới trưởng thành là 1,6m. Trọng lượng dao động trong khoảng từ 59 – 77kg.
Bộ não Sapiens sơ khai lớn hơn các con cháu sau này. Dung tích não bộ chừng 1.500cm3. Não người có xu hướng ngày càng nhỏ đi, hiện dung tích não bộ trung bình của chúng ta vào khoảng 1.350cm3, chiếm 2 – 3% trọng lượng cơ thể. Tuy nhiên, điều đó không đại diện cho sự suy giảm trí thông minh nên cũng chẳng đáng lo ngại.
Người hiện đại có vòm miệng ngắn hơn, kích cỡ răng nhỏ hơn các giống loài Người khác. Răng nanh ngắn và phẳng, răng khôn dần tiêu biến (người có, người không). Đặc trưng của răng Sapiens là mọc khá khít nhau và hướng ra ngoài theo đường cong parabol thay vì mọc song song như những cá thể Homo khác.
Tóc người hiện đại có nhiều màu từ đỏ, vàng cho tới nâu, đen, trong đó màu đen là phổ biến nhất. Màu tóc phụ thuộc vào số lượng hắc tố mà cơ thể sản sinh ra. Khi con người càng lớn tuổi, số lượng hắc tố càng giảm dẫn đến hiện tượng tóc bạc trắng. Tương tự màu tóc, màu da của người hiện đại cũng hết sức đa dạng, có cá thể da vàng, có cá thể da nâu, đen cũng có người da trắng hồng hoặc trắng toát như bạch tạng. Nếu màu tóc thay đổi do lượng hắc tố trong cơ thể thì màu da lại biến thiên theo mức độ bức xạ cực tím ở từng khu vực địa lý.
Homo sapiens là giống loài người phân hóa giới tính vô cùng rõ nét, nam giới và nữ giới khác biệt nhau đáng kể. Nam giới trung bình nặng hơn 15% và cao hơn 15cm so với nữ giới. Họ sở hữu phần thân trên khỏe hơn 40 – 50% cũng như phần thân dưới khỏe hơn 20 – 30% khi so với nữ giới trung bình ở cùng hạng cân. Nữ giới thường có tỷ lệ mỡ cơ thể cao hơn và làn da sáng màu hơn nam giới trong cùng một quần thể. Giọng nam trầm hơn giọng nữ một quãng tám. Và đa phần nữ đều sống thọ hơn nam trong mọi quần thể Sapiens trên thế giới dù là trước đây hay là hiện tại.
Homo sapiens ăn ở ra sao?
Những người hiện đại đầu tiên chủ yếu cư trú trong các hang đá. Nếu không có sẵn, họ sẽ thu thập cành cây, lá cây về dựng lều ở tạm. Nơi trú ẩn có khung, tường đơn giản bằng gỗ, da hoặc xương động vật lớn xuất hiện trong 20.000 năm trở lại đây. Bếp sưởi thô sơ thi thoảng vẫn lưu dấu vết ở các địa điểm khai quật được di cốt người hiện đại cổ. Họ sống thành các nhóm lớn gọi là thị tộc, mỗi thị tộc có khoảng 25 – 100 người, thậm chí đông hơn, gồm các gia đình có quan hệ gần gũi về mặt huyết thống. Về sau là sự xuất hiện của những đế chế, vương triều, đất nước đầu tiên của một chế độ xã hội phân chia giai cấp. Rồi nhà đất, nhà gạch, nhà bê tông cốt thép, nhà cao tầng vững chãi xa hoa… theo thời gian đã từng bước thay thế lều tạm, hang đá, nhà gỗ, ổ xương…
Con người nói chung vốn là loài ăn tạp, không riêng gì Homo sapiens. Tổ tiên chúng ta từng là những chuyên gia săn bắt, hái lượm. Nói chung trong lĩnh vực nào, đến thời Sapiens đều nở rộ và phát triển rực rỡ nhất. Từ hái lượm thực vật, nhặt nhạnh những gì còn sót ở xác động vật do các loài thú lớn để lại, người hiện đại sơ khai đã biết ném đá, phóng lao nhanh – mạnh – chuẩn xác hạ gục các con mồi lớn nhỏ cho những bữa tiệc “full đạm”. Đáng nói hơn là khoảng 12.000 năm trước, họ bắt đầu tiến hành thuần hóa động thực vật, đánh dấu cuộc cách mạng thứ hai của nhân loại là Cách mạng Nông nghiệp, sau Cách mạng Nhận thức. Giờ đây, ăn uống với con người không còn đơn thuần chỉ cho no bụng nữa mà đã trở thành một nghệ thuật cầu kỳ và tinh tế gọi là nghệ thuật ẩm thực. Đặc biệt hơn, từ vị trí đứng giữa trong chuỗi thức ăn (chuyên săn mồi nhỏ – tránh thú lớn), Sapiens về sau đã giúp loài Người vọt lên đứng đầu chuỗi thức ăn khi phát minh ra nhiều vũ khí hạng nặng chấp hết những sinh vật lớn nhỏ khác.
Homo sapiens dựa vào đâu để thống trị thế giới?
Người hiện đại thời kỳ đầu xác thực không có gì nổi trội hẳn so với những Erectus, Neanderthal hay Denisova… Tổ tiên chúng ta đứng thẳng, đi bộ quãng đường dài – người đứng thẳng cũng vậy. Tổ tiên ta chế tác được công cụ đá phức tạp, săn bắt thiện nghệ, dùng lửa thành thạo – người Neanderthal cũng chẳng kém. Tổ tiên ta biết tạo ra quần áo, chế tác trang sức, thưởng thức nghệ thuật – người Denisova cũng không chịu lép vế… Thế thì dựa vào đâu mà Sapiens có thể thay thế tất thảy các giống loài Homo còn lại để trở thành duy nhất và làm chủ thế giới rộng lớn này?
Câu trả lời là dựa vào nhận thức. Theo quan điểm của ông Yuval Noah Harari – nhà nghiên cứu lịch sử người Israel, tác giả cuốn sách nổi tiếng “Sapiens: Lược sử loài người”, chính Cách mạng Nhận thức 70.000 năm trước là bước chân đầu tiên đưa Sapiens đến với thời đại văn minh. Khi đó, rất có thể những đột biến di truyền ngẫu nhiên thay đổi hệ thống thần kinh não bộ của người hiện đại, cho phép họ suy nghĩ đột phá và sáng tạo loại hình ngôn ngữ giao tiếp mới. Sapiens đã sử dụng tư duy và ngôn ngữ cố kết cộng đồng, tạo nên ưu thế vượt trội nhất so với các chủng người cổ khác.
Cách mạng Nhận thức lần lượt đưa loài Người trải qua thêm ba cuộc cách mạng lớn nữa là Cách mạng Nông nghiệp 12.000 năm trước, Cách mạng Khoa học 500 năm trước và Cách mạng Công nghiệp 200 năm trước. Cũng nhờ có tư duy nhận thức rộng mở, chúng ta không chỉ tạo ra ngôn ngữ mà còn có chữ viết, tiền tệ, công cụ lao động kim khí và sau này là các phương tiện giao thông chinh phục mặt đất – vùng trời – vùng biển – thám hiểm vũ trụ, các thiết bị công nghệ hiện đại tối tân, trí tuệ nhân tạo siêu phàm và cả các loại vũ khí hạt nhân đủ sức phá hủy cả thế giới. Giờ đây, chúng ta có các quốc gia, tôn giáo, luật pháp… Thế giới đã do một tay Sapiens thống trị.
Còn các chủng Người khác tồn tại cùng thời với người hiện đại thì sao? Họ đã biến mất như thế nào? Khoa học đã trả lời chúng ta bằng hai quan điểm đối lập là lý thuyết lai giống và lý thuyết thay thế.
Lý thuyết lai giống ý chỉ những cuộc phối ngẫu giữa Sapiens và các chủng người cổ khác như Neanderthal hay Denisova khiến bộ gen của đối tác bị pha loãng, đồng hóa và biến mất khỏi nhóm gen của người hiện đại. Bằng chứng được đưa ra là khoảng 1 – 4% bộ gen của người Âu – Á, người Australo – Melanesia, người Mỹ bản địa và người Bắc Phi được thừa kế từ tổ tiên Neanderthal. Hay khoảng 5% bộ gen của người bản xứ Papua New Guinea, Úc, Solomon, Vanuatu và thổ dân Negrito ở Philippin được xác định là thừa kế từ người cổ Denisova. Nếu đúng như vậy thì rất nhiều quần thể người Á – Âu trên thế giới hiện nay không phải là Sapiens thuần chủng.
Quan điểm trái ngược đang được ủng hộ rộng rãi hơn là lý thuyết thay thế. Giống như tên gọi, lý thuyết thay thế khẳng định người hiện đại không sáp nhập mà từng bước thay thế tất cả các chủng người cổ sống cùng thời họ. Mọi Sapiens đều thuần chủng chứ không hề lai tạp. 1 – 5% bộ gen lẫn từ Neanderthal hay Denisova chẳng đủ lớn để khẳng định điều gì.
Riêng việc người hiện đại thay thế hoàn toàn các anh em họ hàng khác bằng cách nào cũng có rất nhiều cách lý giải khác nhau như biến đổi khí hậu, dịch bệnh đeo bám, hôn phối dị chủng với người hiện đại hoặc sự cạnh tranh, xâm lấn tiến tới diệt chủng của người hiện đại đã đẩy các giống loài khác trong chi Homo đến bước đường tuyệt chủng. Những gì cuối cùng còn sót lại của Homo soloensis cư trú dọc sông Solo trên đảo Java (Indonesia) có niên đại cách đây khoảng 50.000 năm. Người Neanderthal biến mất 40.000 năm trước. Sau họ 10.000 năm là “người ma” Denisova. Gần nhất là “người lùn” Homo floresiensis đã “bốc hơi” khỏi đảo Flores chừng 12.000 năm trước. Thế giới hiện chỉ còn loài Người duy nhất là chúng ta – Homo sapiens. Giống loài chúng ta sẽ tồn tại bao lâu nữa? Câu hỏi này xin được chờ tương lai trả lời.
Cảm ơn các bạn đã quan tâm theo dõi! Chúng tôi sẽ tiếp tục bổ sung những bài chia sẻ về các giống loài Người thú vị khác trên Cây Tiến hóa. Mời các bạn chú ý đón xem! Xin chào và hẹn gặp lại!./.
Xem trọn video về Homo sapiens TẠI ĐÂY.